Przemyśl - nasze miasto całą dobę
Sprzęt artyleryjski do roku 1860 to głównie działa i armaty gładko-lufowe ładowane odprzodowo. Donośność i zasięg tych dział nie przekraczał 1 km . Siła rażenia kul armatnich była niewielka, dlatego na polach bitew stosowano głównie umocnienia ziemne. Już mury i stropy ceglane o grubości ok.90 cm uważano za wytrzymałe na działanie pocisków i kul armatnich. Jako materiał miotający w tych armatach stosowano czarny proch dymny.
Szczególna wadą gładko-lufowych dział była ich niedokładność trafień oraz osadzanie się w lufach resztek osadu prochowego po spalonym prochu, który był trudny do usunięcia. Dlatego już od roku 1826 intensywnie pracowano nad nowym typem dział tzw. odtylcowych w których stosowano lufy gwintowane. Ale dopiero w 1860 r udało się wdrożyć ten nowy typ uzbrojenia jako stałe i standardowe wyposażenie artyleryjskie armii europejskich. W nowej generacji dział zastosowano pociski walcowe podłużne o stożkowym kształcie w zamian dotychczas stosowanych kul okrągłych co poprawiło donośność, celność i skuteczność ognia artyleryjskiego. Lufy spiżowe zastąpiono lufami stalowymi z zespoloną komorą nabojową i zamkiem. Jednak nowa generacja dział postawiła przed budowniczymi fortyfikacji nowe wymagania.
Próby bezpośrednich strzałów z nowego typu dział artyleryjskich do umocnień fortyfikacyjnych wykonanych z cegły wykazały ,że budowle te po bezpośrednim trafieniu pociskiem ulegały całkowitemu zniszczeniu. Dlatego do budowy tego typu umocnień zaczęto coraz powszechniej stosować beton lub bloki kamienne (granitowe) połączone zaprawą cementową i wzmocnione stalowymi płytami lub pancerzami. Zwiększono też znacznie odległość dzieł fortyfikacyjnych od rdzenia twierdzy w związku z znacznym zwiększeniem się zasięgu ognia artyleryjskiego. Niestety ciągły postęp techniczny w dziedzinie rozwoju artylerii a zwłaszcza wprowadzenie do powszechnego użytku bezdymnego prochu strzelniczego, pocisków o działaniu minowym oraz ciężkich moździerzy strzelających ogniem stromotorowym spowodował konieczność wprowadzenia dalszych zmian i udoskonaleń w budownictwie fortyfikacyjnym.
Coraz powszechniej zaczęto stosować pancerze jako osłony stanowisk artyleryjskich. Nowym rozwiązaniem było zastosowanie armat umieszczonych w pancernych wieżach nakrytych pancernymi kopułami, które bądź posiadały otwory strzelnicze bądź posiadały mechanizm podnoszący kopułę w czasie oddawania strzału. Głównymi dostawcami tego typu uzbrojenia były firmy: Gruson, Krupp, Śkoda. Coraz powszechniej zaczęto też wyposażać fortyfikacje w szybkostrzelne działka kal.80 mm oraz karabiny maszynowe, których w Twierdzy Przemyskiej było ok. 250. Karabiny maszynowe typu Skoda M.93 weszły do uzbrojenia ok. 1893r. na wyposażeniu fortów były też: karabiny maszynowe typu Montigna wz.1867, oraz Salwator-Dormus wz.1893/1909. Sporadycznie też stosowano ciężkie karabiny maszynowe typu Schwarzlose wz.1907.
Zewnętrzny pierścień obronny Twierdzy o długości 45 km podzielono na VIII odcinków. Każdy odcinek posiadał: własne dowództwo, stałą załogę,polowe zaplecze szpitalne, służby pomocnicze i kwatermistrzowskie. Całościowo odcinki podlegały Naczelnemu Dowództwu Twierdzy.
System ogniowy był tak zorganizowany, że sąsiadujące ze sobą forty wzajemnie się wspierały artylerią zlokalizowaną w tradytorach lub w wieżach pancernych. W sytuacjach ekstremalnych dowództwo twierdzy posiadało mobilną rezerwę artyleryjską ciągnioną trakcją motorową która w razie zagrożenia rozwijała swoje stanowiska ogniowe w wskazanym rejonie. Rezerwę tę stanowiły moździerze 305 mm, działa 120 mm oraz 150 mm, haubice wz.1894/1911. Według wyliczeń nasycenie artyleryjskie artylerią forteczna wynosiło średnio od 12 do 15 dział na 1km odcinka obrony. A artylerią polową 4 działa na 1km odcinka obrony.
Artyleria stanowiła podstawową siłę obrony fortów.
W zależności od przeznaczenia rozróżniamy następujące rodzaje sprzętu artyleryjskiego:
• ARMATY
• HAUBICE
• MOŹDZIEŻE
Strzelały one n/w amunicją:
• granatamiartyleryjskimi
• szrapnelami
• kartaczami
• granatami burzącymi
• granatami ekrazytowymi
Poszczególne rodzaje elementów obronnych, uzbrojenia oraz amunicji zostały przedstawione i omówione poniżej.
W fortyfikacjach Twierdzy stosowano kilka rodzajów stanowisk artyleryjskich do jednych z nich należały odkryte stanowiska artyleryjskie. Były to stanowiska najczęściej występujące w fortach lecz szczególnie zagrożone ze względu na łatwość ich wykrycia i możliwość szybkiego zniszczenia przez artylerię przeciwnika.
Odkryte stanowiska artyleryjskie sytuowano na wale fortu w celu zwiększenia zasięgu dział i skuteczności ognia. Stanowiska te posiadały podręczny skład amunicji oraz schron dla obsługi tzw. schrony pogotowia. Poszczególne stanowiska artyleryjskie z przodu posiadały nasyp ziemny zwany przedpiersiem, a z boku od sąsiedniego stanowiska oddzielone były poprzecznicami, które teżbyły nasypami ziemnymi. To właśnie w poprzecznicach bardzo często sytuowano schrony pogotowia.
Armaty ustawiano na tzw. ławach działowych tuż za przedpiersiem.
To określenie stałego lub czasowego miejsca ustawienia działa artyleryjskiego z którego prowadzono ogień. Oprócz działobitni fortecznych stałych usytuowanych w kazamatach fortu budowano też działobitnie polowe jako oddzielne i samodzielne stanowiska bojowe wspierające ogniem swoich dział forty głównej linii obrony.
Stanowiska te posiadały podręczny skład amunicji oraz schron pogotowia dla obsługi. Poszczególne działobitnie podlegały komendzie fortu w rejonie którego się znajdowały. Działobitnie budowano zazwyczaj w miejscach ukrytych /wąwozy lub jary/, aby uniemożliwić wrogowi łatwe wykrycie stanowiska i jego zniszczenie.
Takimi działobitniami były:
• Działobitnia 1-4 Łysiczka,
• 5-8 Byków,
• XVa-Borek,
• Popowice,
•Łapajówka,
• Krówniki,
• Nehrybka,
• Kruhel.
Tradytory, to stanowiska bojowe sytuowane z reguły w części bocznej fortu. Służyły do ukrytego ostrzeliwania międzypola. Tradytor mieścił szybkostrzelne działka 80 mm M-94. Posiadał na wyposażeniu elektryczne wentylatory i system kanałów wentylacyjnych do odprowadzania na zewnątrz gazów prochowych powstałych w czasie strzelania.
Tradytory często były opancerzone stalowymi płytami. Takie prowadzenie ognia na międzypole czy przedpole sąsiedniego fortu nazywano flankowaniem.
To artyleryjskie stanowiska ogniowe w kształcie stalowej kopuły. Stalowa kopuła osłaniała armatę 80mm typu M-94 łączna waga zespołu wynosiła 34 tony a donośność pocisku ok. 4000 m.
Istotną cechą wież pancernych była możliwość dokonywania obrotu wokół własnej osi o 360 stopni, co umożliwiało dokładne pokrycie ogniem przedpola, międzypola i zapola fortu.
Niektóre typy wież pancernych miały również możliwość ruchu w pionie. Były to tzw. wieże wertykalne.
Łącznie w fortach Twierdzy zainstalowano 44 wieże a posiadały je następujące forty:
• I-1 Łysiczka,
• I-2Byków,
• I-5-Popowice,
• I-6-Dziewięczyce,
• Fort II-Jaksmanice,
• Fort IV-Optyń,
• Fort IX-Ujkowice,
• Fort XI-Duńkowiczki,
• Fort XIII-San Rideau,
• Fort XV-Borek
Były to osłonięte pancerną kopułą punkty obserwacyjne usytuowane najczęściej na szyi lub barkach fortu z którego obserwowano przedpole fortu i kierowano ogniem bojowym. Ogniem kierował oficer ogniowy.
Wieża obserwacyjna posiadała przewodową łączność telefoniczną z dowódcami stanowisk bojowych baterii lub działobitni. Ponadto była wyposażona w przyrządy optyczne do obserwacji przedpola i ruchów nieprzyjaciela. Każde stanowisko ognioweposiadało tzw. dozór artyleryjski czyli naniesione na podziałkę celownika artyleryjskiego i mapę terenu charakterystyczne punkty przedpola oznaczone numerami. Pozwalało to przy użyciu prostych komend oficera ogniowego w wieży obserwacyjnej skierować ogień wszystkich dział we właściwym kierunku i na właściwy cel. Dowódcy wszystkich baterii i działobitni podlegający komendzie danego fortu prowadzili stały nasłuch namiarów podawanych przez oficera ogniowego z wieży obserwacyjnej co umożliwiało natychmiastową korektę ognia wg jego wskazań.
Wieże takie posiadały n/w forty:
• Forty Grupy Siedliskiej - I/1, I/2, I/5, I/6"
• Fort IV-Optyń,
• Fort IX-Bruner,
• Fort X-Orzechowce,
• Fort XI-Duńkowiczki,
• Fort XII-San Rideu,
• Fort XV-Borek.
Ogniowy zespół dział, haubic, armat lub moździerzy, usytuowany w jednym rejonie lub współdziałający ze sobą. Potoczne określenie grupystanowisk artyleryjskich.
Takimi bateriami były baterie:
• XVa-Borek,
• bateria-Droga Pruchnicka,
• bateria X.B3-Orzechowce.
Baterie wykonywały zadania samodzielnie lub podlegały komendzie danego fortu, któremu zostały podporządkowane.
Karabiny maszynowe to broń wprowadzona do uzbrojenia armii europejskich pod koniec XX w. Służył do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela na dalszych odległościach.
Karabiny Maszynowe tego okresu posiadały szybkostrzelność ok. 300 strz./min. i prowadzono z nich ogień bezpośredni do celów oddalonych o 1000 m. Karabiny te umożliwiały również prowadzenia tzw. rozproszonego ognia zaporowego na odległość 2000 - 2500 m i był to ogień prowadzony nie do konkretnego celu lecz w tzw. rejon.
Karabiny zasilane były z taśmy amunicyjnej a obsługę stanowiło 2 osoby - celowniczy i amunicyjny, którego często nazywano "taśmowym".
Stanowiska dlakarabinów maszynowych w kazamatach fortu posiadały specjalne uchwyty do mocowania broni i osłonięte były płytami stalowymi.
Na wyposażeniu fortów były karabiny maszynowe typu: Montigna wz.1867 oraz Salwator-Dormus wz.1893/1909
Sporadycznie też stosowano ciężkie karabiny maszynowe typu Schwarzlose wz.1907.
Działo artyleryjskie - to broń o długiej lufie służące do bezpośredniego ostrzału celów. Cechuje je płaski tor lotu pocisku oraz duży zasięg.
W działa artyleryjskie dalekiego zasięgu wyposażony był fort XVI Zniesienie, którymi to działami zniszczono między innymi stanowiska artylerii rosyjskiej ukryte pod Niżankowicami i Hermanowicami ostrzeliwujące centrum miasta. Zasięg tych dział wynosił 11 km.
Armaty artyleryjskie - to działa służące do walki bezpośredniej. Zasięg strzału z armaty w zależności od rodzaju zastosowanego pocisku artyleryjskiego wynosił od 3000 - 6000m.
Forty wyposażano zarówno w armaty polowe czyli na lawetach kołowychktóre umożliwiały ich przetaczanie na różne pozycja, jak i armaty kazamatowe.
Armaty kazamatowe posiadały lawety stałe przymocowane do podłoża co zapewniało stabilność armaty. Jednak konstrukcja lawety i połączenie jej z lufą umożliwiało regulację kąta jej podniesienia. W armaty te wyposażano tradytory, kaponiery i wieże pancerne.
Forty wyposażano w następujące rodzaje armat:
• Armata 90 mm M-61
• Armata 120 mm M-61
• Armata 150 mm M-61
• Armata 70 mm M-63
• Armata 100 mm M-63
• Armata 80 mm M-75
• Armata 80 mm M-94
• Armata 90 mm M-75
Haubica - krótkolufowe działo dużego kalibru służące do ostrzału celów zakrytych za przeszkodami. Rodzaj artylerii pośredniej między działem a moździerzem.
Haubica opancerzona - 150 mm wz.94 waga 40 ton. Posiadały ją forty: IX-Bruner, XIII San Rideau.
Moździerz -to działo artyleryjskie o krótkiej lufie służce do miotania pocisków dużego kalibru. Charakteryzuje się stromym torem lotu pocisku. Pociski moździerzowe posiadają dużą siła rażenia zarówno odłamkami jak i burzącą.
Ogień stromotorowy - prowadzony był z moździerzy dużego kalibru (210 - 305 mm), strzelających stromym torem pocisku. Ogień taki służył do niszczenia pomieszczeń fortecznych i obiektów zakrytych gdzie niemożliwe było prowadzenie ognia na wprost, z powodu występowanie przeszkód terenowych. Z uwagi na dużą masę moździerze te ciągnione były przez rzadko wówczas występujące traktory.
W czasie walk o twierdzę stosowano n/w moździerze:
• Moździerz 210 mm M-73
• Moździerz 150 mm M-80
• Moździerz 90 mm M-80
• Moździerz 210 mm M-80
• Moździerz 305 mm M-11
Pocisk - cześć składowa amunicji miotana z broni palnej (karabin, armata, moździerz) na określoną odległość i dookreślonego celu. Jego zadaniem jest spowodowanie ran lub śmierci człowieka oraz zniszczenie sprzętu bądź obiektu.
Kartacz - pocisk odłamkowy wypełniony kawałkami metalu, lub ołowianymi kulami. Cechował go duży ciężar i niewielki zasięg stosowany głównie do walki bliskiej. Służył do niszczenia siły żywej wroga. Powłoka kartacza wykonana była z lekkiego nietrwałego materiału który ulegał zniszczeniu w czasie lotu natomiast elementy rażące leciały luźno tworząc szerokie pole rażenia. Pocisk zawierał 90-120 brzechw lub kulek metalowych. Waga pocisku wynosiła 6,5 - 7 kg a zasięg 300-500 m.
Granat artyleryjski - pocisk służący zarówno do niszczenia siły żywej jak i sprzętu oraz budowli. Elementem destrukcyjnym w granatach był wypełniający go materiał wybuchowy.
Rozróżniamy granaty:
Odłamkowe - zawierające w swoim wnętrzu lotki lub kulki metalowe. Czasowy zapalnik powodował rozerwanie granatu nad celem i niszczenie siły żywej przeciwnika.
Burzące - zawierające w swoim wnętrzu materiał wybuchowy.Detonacja granatu następowała na skutek zadziałania zapalnika czasowego lub uderzeniowego.
Artyleryjskie - służące do niszczenia budowli. Uderzając z dużą siłą i szybkością wybuchał on na pewnej głębokości.
Odłamkowo-burzące - to połączenie właściwości granatu odłamkowego i burzącego. Był najczęściej stosowaną amunicją w walce z uwagi na swój uniwersalizm. Zasięg strzału granatem wynosił od 3000 - 7000 m.
Ekrazytowe - pocisk z silnym ładunkiem wybuchowym, którego niezwykle głośna eksplozja i siła wybuchu miała na celu wywołanie wśród żołnierzy lęku i psychozy strachu przed atakiem. Pocisków tych używano głównie w celach psychologicznych.
Szrapnel - pocisk artyleryjski służący głównie do niszczenia siły żywej przeciwnika. Skorupa pocisku zawierała oprócz materiału wybuchowego także metalowe kulki, brzechwy lub ostrosłupy o ostrych krawędziach spełniające rolę odłamków. Pocisk wynaleziony w 1803r. przez Angielskiego pułkownika H. Shrapnela. Elementem rażącym wszrapnelu była zawartość jego skorupy.
Nie sposób pominąć uzbrojenia piechoty walczącej w obronie przemyskiej Twierdzy. Należy wspomnieć, że była to ogromna siła ludzka a zarazem siła ogniowa licząca 128 tyś. żołnierzy wyposażonych w karabiny.
Forty przemyskiej twierdzy posiadały stałą załogę wynikającą z regulaminów wojskowych, jednak w czasie oblężenia stany etatowe nie były rygorystycznie przestrzegane. Na odcinkach najbardziej zagrożonych ilość żołnierzy piechoty była o wiele większa niż wynikało to z regulaminów. Uzbrojenie żołnierzy stanowiły karabiny różnych typów opisane poniżej.
Karabin, kb, ręczna broń palna o długiej gwintowanej lufie, kalibrze 6,5 - 8 mm, o donośności do 1000 m, zazwyczaj wyposażona w bagnet, wykorzystywana do rażenia celów pojedynczych na znacznych odległościach. Długość lufy w karabinie i dokładność jej wykonania jest elementem decydującym o celności broni. Karabinstrzela nabojami karabinowymi. Wprawni strzelcy mogą prowadzić skuteczny ogień karabinowy do celów pojedynczych na odległość od 400 - 600 m. Karabiny wyposażone są w kolbę oraz bagnet.
Karabin WERNDL wz. 1867
• Wyprodukowany w Austrii
• Kaliber 11 mm,
• Lufa gwintowana 6 bruzd lewoskrętnych
• Długość lufy - 838 mm
• Masa karabinu- 4.1 kg
• Długość karabinu - 1283 mm
• Karabin strzelał nabojem 11x 58R. Werndl
• Prędkość początkowa pocisku - 411m/s
• Karabin powtarzalny - jedno strzałowy.
• Celownik nastawny do 1600 m
Karabin MANNLICHER wz. 1895
• Wyprodukowany w Austrii
• Kaliber 8 mm,
• Lufa gwintowana 4 bruzdy prawoskrętne
• Długość lufy - 765 mm
• Masa karabinu- 3.5 kg
• Długość karabinu - 1280 mm
• Karabin strzelał nabojem 8x 51R. Mannlicher
• Prędkość początkowa pocisku - 618 m/s
• Karabin zasilanymagazynkiem pudełkowym.
• Celownik nastawny do 2600 kroków
Karabin MANNLICHER wz. 1886
• Karabin wyprodukowany w Austrii
• Kaliber 11 mm,
• Lufa gwintowana 6 bruzd prawoskrętnych
• Długość lufy - 806 mm
• Masa karabinu- 4.5 kg
• Długość karabinu - 1321 mm
• Karabin strzelał nabojem 11x 58R. Werndl
• Prędkość początkowa pocisku - 457 m/s
• Zasilany magazynkiem pudełkowym
• Celownik nastawny do 1100 m
Mauser wz.88 (Mannlicher-Mauser wz.88)
Był bronią powtarzalną, z zamkiem czterotaktowym. Zamek był wyposażony w dwa rygle (umieszczone za tłokiem zaporowym), pomocniczym ryglem była rączką zamkowa. Karabin wyposażony był w bezpiecznik, który miał postać skrzydełka znajdującego się w tylnej części zamka. Mannlicher-Mauser wz. 88 zasilany był z 5-nab. stałego, jednorzędowego magazynka pudełkowego ładowanego przy pomocy symetrycznych ładowników. Posiadał kolbę oraz łożedrewniane. Lufa była otoczona rurową osłoną. Wyposażony w mechaniczne przyrządy celownicze składające się z celownika ramkowego i muszki (nastawy celownika 250-1200 m).
• Kraj produkcji - Niemcy
• Kaliber 7,9 lub 7,92 mm
• Nabój 7,9 x 57 mm J lub 7,92 x 57 mm JS
• Magazynek stały, 5 nab.
• Długość 950 mm
• Długość lufy 488 mm
• Masa 3,1 kg
Karabin MOSIN wz. 1891
• Kraj produkcji - Rosja
• Kaliber broni 7.62 mm
• Lufa gwintowana 4 bruzdy prawoskrętne
• Długość lufy - 730 mm
• Masa karabinu - 4,0 kg
• Długość karabinu - 1230 mm
• Prędkość początkowa pocisku - 865 m/s
• Celownik nastawny do 2000 m
• Karabin posiadał na wyposażeniu bagnet czterograniasty.
• Karabin strzelał amunicją:
a/ 7.62 mm x 54R Mosin pocisk zwykły LPS z rdzeniem stalowym o masie 9,65 g
b/ 7.62mm x 54R Mosin pocisk ciężki D z rdzeniem ołowianym o masie 11,98 g.
• Donośność pocisku zwykłego "LPS" - 9,65 g - 3 km.
Rewolwer wz.1895
Była to broń osobista oficerów służąca do walki i obrony na krótkich odległościach do 50 m.
• ciężar broni - 800g
• kaliber - 7,62mm
• prędkość początkowa pocisku - 272m/s
• donośność pocisku - 700m
• pojemność bębenka- 7 naboi
• rodzaj naboju - rewolwerowy kryty
